Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΟΥ «ΠΟΛΕΜΟΥ» ΨΕΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΑΥΤΑΠΑΤΗΣ

Αποπροσανατολισμός, σύγχυση, παραπληροφόρηση μέσω διαδικτύου

• Η πιο αποτελεσματική παραπληροφόρηση ξεκινά με κάποια ψήγματα αλήθειας

• Η περίπτωση του αντιεμβολιαστικού κινήματος

 

Στα μέσα του 19ου αιώνα, μια κάμπια στο μέγεθος ανθρώπινου δακτύλου άρχισε να εξαπλώνεται στις βορειοανατολικές ΗΠΑ. Η εμφάνιση αυτού του παράσιτου της ντοματιάς συνοδεύτηκε από τρομακτικές αναφορές για θανατηφόρες δηλητηριάσεις, ακόμη και επιθέσεις σε ανθρώπους! Το 1869 τοπικές εφημερίδες (το βασικό μέσο διάδοσης πληροφοριών και απόψεων εκείνη την εποχή) δημοσίευσαν προειδοποιήσεις, αναφέροντας ότι ένα κορίτσι στο Ρεντ Κρικ, που είχε έρθει αντιμέτωπο μ' αυτό, «είχε πάθει σπασμούς, που κατέληξαν στο θάνατο». Μερικούς μήνες αργότερα, άλλη εφημερίδα δημοσίευσε δήλωση κάποιου γιατρού Φούλερ, που ισχυριζόταν ότι είχε συλλέξει ένα τεράστιο άτομο αυτού του είδους παρασίτου, προειδοποιούσε ότι «είναι θανατηφόρο σαν κροταλίας» και ότι γνώριζε πως τρεις άνθρωποι είχαν πεθάνει απ' αυτό.

Το έντομο, αν και καταστροφικό για το φυτό της ντομάτας, ήταν αβλαβές για την υγεία του ανθρώπου και αυτό το γνώριζαν ήδη δεκαετίες πριν από τα δημοσιεύματα οι Αμερικανοί εντομολόγοι. Πώς εξηγείται ότι οι φήμες επέμεναν παρότι η αλήθεια ήταν διαθέσιμη σε πρώτη ζήτηση; Ο άνθρωπος μαθαίνει στο κοινωνικό πλαίσιο. Υιοθετεί απόψεις και συγκροτεί μεγάλο μέρος των αντιλήψεών του με βάση τα δεδομένα που του δίνονται ως αδιαφιλονίκητη γνώση, από ανθρώπους που εμπιστεύεται, όπως οι δάσκαλοι, οι γονείς, οι φίλοι, οι πηγές πληροφόρησης που εμπιστεύεται. Αυτή η κοινωνική μετάδοση της γνώσης βρίσκεται στην καρδιά του ανθρώπινου πολιτισμού. Αλλά πολλές φορές οι πληροφορίες και οι «γνώσεις» είναι λαθεμένες, σκόπιμα ή μη.

Μπροστά

 

Ο κόσμος προχώρησε από την εποχή της «θηριώδους» κάμπιας του 1869. Η επιστημονική πρόοδος έχει βοηθήσει να διαλυθούν κάποια «σκοτάδια», οι άνθρωποι είναι κατά μέσον όρο πιο μορφωμένοι και έχουν τρόπους να διασταυρώσουν την ακρίβεια μιας πληροφορίας, ή να διερευνήσουν μια «γνώση». Θα περίμενε κανείς ότι θα ήταν λιγότερο ευάλωτοι στην παραπληροφόρηση. Εκείνο που κάνει την προπαγάνδα και την παραπληροφόρηση τόσο αποτελεσματικές και σήμερα είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι που εκτίθενται σε αυτές μπορούν να τις αναπαραγάγουν και μεταδώσουν πολύ εύκολα σε φίλους και συναδέλφους, που τους εμπιστεύονται, λειτουργώντας έτσι άθελά τους ως ενισχυτές του ψέματος. Κανένας δεν σκέφτεται: Είμαι ο τύπος ανθρώπου που είναι ευάλωτος στην παραπληροφόρηση. Είναι πάντα οι άλλοι που παραπλανώνται από τη μασκαρεμένη ως είδηση προπαγάνδα και τα αυτοματοποιημένα συστήματα του διαδικτύου (bot), που προωθούν τη μια ή την άλλη ατζέντα.

Παλιότερα ήταν συχνό φαινόμενο τα e-mail που υποστήριζαν κάτι παράδοξο, αλλά συνήθως όχι εντελώς αδύνατο, και καλούσαν τον ...κοινωνικά υπεύθυνο παραλήπτη να τα αποστείλει με τη σειρά του σε όσο γίνεται περισσότερους από τους γνωστούς του, ώστε να τους προειδοποιήσει. Αλλες φορές επρόκειτο για έμμεση προώθηση κάποιου στόχου εμπορικού, πολιτικού κ.ο.κ., ενώ άλλες επρόκειτο για κοινωνικά πειράματα, από επιστήμονες που σχετίζονταν με εταιρείες ή κρατικές υπηρεσίες, ώστε να δουν μέχρι ποιο σημείο μπορεί να περάσει ένα ψέμα, πόσοι, ίσως και ποιοι ανταποκρίνονται ενεργά σε αυτό, πώς είναι διαρθρωμένες οι κοινωνικές ομάδες στη μικροκλίμακα. Μετά την εμφάνιση των ιστοτόπων των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ), η ανάγκη γι' αυτού του είδους τα e-mail σταδιακά έπαψε, καθώς οι διαδικασίες αυτές μπορούσαν να γίνουν μέσα απ' αυτά πολύ πιο αποτελεσματικά και σε ευρύτερη κλίμακα.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, η ψευδής πληροφόρηση ή η σκόπιμη παραπληροφόρηση εκκινεί από συμβατικές ειδησεογραφικές σελίδες και με την πολλαπλασιαστική αναμετάδοσή της από τα ΜΚΔ φτάνει να βρει θέση ακόμη και στις σελίδες θεωρούμενων γενικά έγκυρων (από πλευράς πληροφόρησης) ιστοτόπων εφημερίδων. Οι πηγές της παραπληροφόρησης στις σημερινές συνθήκες γενικού πληροφοριακού πολέμου μπορεί να είναι και άλλου τύπου. Οι περισσότεροι στρατοί σήμερα έχουν ειδικές διευθύνσεις και τμήματα που ασχολούνται με τον κυβερνοπόλεμο, βασική πλευρά του οποίου είναι η προπαγάνδα, η παραπλάνηση του αντιπάλου, η δημιουργία σύγχυσης στις γραμμές του, η παραπληροφόρησή του. Το ίδιο συμβαίνει και με τις κρατικές υπηρεσίες πληροφοριών, τουλάχιστον των ισχυρότερων χωρών. Γίνεται λοιπόν καθαρό ότι πίσω από την «παραπληροφόρηση» και τα fake news βρίσκεται «πόλεμος» κρατικών και επιχειρηματικών συμφερόντων, «πόλεμος» που δεν έχει μόνο χαρακτήρα προπαγάνδας αλλά και οικονομικές - κοινωνικές επιπτώσεις.

Μόλυνση

 

Πολλοί θεωρητικοί της επικοινωνίας και κοινωνικοί επιστήμονες προσπάθησαν να κατανοήσουν πώς επιμένουν τα ψευδή πιστεύω, μοντελοποιώντας τη διάδοση των πληροφοριών κατ' αναλογία με τη διάδοση μιας μολυσματικής ασθένειας. Σε ένα μοντέλο «μόλυνσης» οι ιδέες είναι σαν ιοί που πηγαίνουν από μυαλό σε μυαλό. Αρχίζεις με ένα δίκτυο που αποτελείται από κόμβους, που αντιπροσωπεύουν άτομα, και από ακμές, που αντιπροσωπεύουν κοινωνικές συνδέσεις. Τροφοδοτείς την «είδηση» σε ένα «μυαλό» και βλέπεις πώς εξαπλώνεται, κάτω από διάφορες προϋποθέσεις για το πότε γίνεται επιτυχής η μετάδοση. Τα μοντέλα αυτά είναι απλά, αλλά έχουν καταφέρει να ερμηνεύσουν διάφορα περιστατικά διάδοσης ψευδών ειδήσεων. Μπορούν επίσης να εξηγήσουν τη διάδοση των memes (μιμίδια) στο διαδίκτυο. Αυτά έχουν συνήθως τη μορφή μιας εικόνας, σταθερής ή κινούμενης (βίντεο), με «χτυπητό» περιεχόμενο, πάνω στην οποία εμφανίζεται μια φράση με μεγάλα γράμματα. Συχνά έχουν παιχνιδιάρικη χροιά και αναφορές σε ειδησεογραφικά ή κοινωνικά - πολιτιστικά γεγονότα, κυρίως με έμμεσο τρόπο.

Ακόμα και η αποκάλυψη του ψεύδους ενός meme που έχει διαδοθεί αρκετά, δεν εξασφαλίζει την εξαφάνισή του. Μήνες ή και χρόνια μετά συνεχίζει να διαδίδεται από κάποιους, καλοπροαίρετους ή μη, και οι φίλοι τους στους οποίους το στέλνουν το αποδέχονται ως δεδομένο, χωρίς να το ψάχνουν. Η ανάρτηση στο διαδίκτυο της αλήθειας δεν βοηθάει αν κανείς δεν μπαίνει στον κόπο να την αναζητήσει. Μοιάζει σαν λύση η περισσότερη μόρφωση γύρω απ' το θέμα και η ανάπτυξη κριτικής ικανότητας. Αλλά αυτό δεν αρκεί. Μερικές φορές ψευδείς αντιλήψεις επιμένουν και διαδίδονται ακόμη και μεταξύ κοινοτήτων, που αναζητούν την αλήθεια, συλλέγοντας και διαμοιράζοντας στο εσωτερικό τους αποδεικτικά στοιχεία.

Λάθος κατάληξη

 

Η σελίδα του «Facebook» «Σταματήστε τον Υποχρεωτικό Εμβολιασμό» έχει περισσότερους από 140.000 ακολούθους. Οι διαχειριστές της συχνά αναρτούν υλικά που αποσκοπούν να πείσουν όσους την ακολουθούν ότι τα εμβόλια είναι επιβλαβή ή αναποτελεσματικά, περιλαμβάνοντας ειδήσεις, επιστημονικές μελέτες και συνεντεύξεις με διακεκριμένους επικριτές των εμβολίων. Σε άλλες σελίδες ομάδων στο «Facebook», χιλιάδες ανήσυχοι γονείς ρωτούν και απαντούν σε ερωτήσεις για την ασφάλεια των εμβολίων, μοιράζονται επιστημονικές μελέτες και νομικές συμβουλές για την υποστήριξη των προσπαθειών τους ενάντια στα εμβόλια. Ολοι αυτοί αναζητούν την αλήθεια για να αποφασίσουν σχετικά με μια στάση, που μπορεί να έχει σοβαρότατες συνέπειες για τα παιδιά τους και για όλους τους ανοσοκατεσταλμένους ανθρώπους. Και όμως καταλήγουν σε επικίνδυνα λαθεμένα συμπεράσματα.

Ερευνητές μελέτησαν το φαινόμενο, χρησιμοποιώντας τη «δικτυακή επιστημολογική δομή», που αναπτύχθηκε προ εικοσαετίας από οικονομολόγους, για να μελετήσουν τη διάδοση αντιλήψεων μέσα σε μια κοινότητα και θεωρούν ότι καλύπτει κάποια κρίσιμα κενά του μοντέλου μόλυνσης, καθώς παίρνει υπόψη άτομα που μαζεύουν στοιχεία, τα διαμοιράζονται, όπως και την εμπειρία από την επιλογή που τελικά έκαναν. Στο βασικό μοντέλο πρόσθεσαν δύο κρίσιμα συστατικά: Την «κοινωνική εμπιστοσύνη», δηλαδή πόσο αξιόπιστη θεωρείται μια πηγή σε σχέση με μια άλλη, και τον «κομφορμισμό», δηλαδή την τάση κάθε μέλους μιας ομάδας να δράσει όπως και τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας. Με την κοινωνική εμπιστοσύνη μπορεί να εξηγηθεί γιατί οι ακόλουθοι του αντιεμβολιασμού πιστεύουν τον έναν ή τον άλλον, αντί των αρμόδιων επιστημονικών κοινοτήτων και κρατικών υπηρεσιών. Συχνά υπάρχουν μια έλλειψη εμπιστοσύνης απέναντι στους γιατρούς με βάση κάποιες προηγούμενες εμπειρίες ως ασθενείς και μια δικαιολογημένη αμφιβολία κατά πόσον οι αστικές κρατικές υπηρεσίες ενδιαφέρονται πραγματικά για τα συμφέροντα των απλών ανθρώπων. Συνδυάζοντας και τον παράγοντα του «κομφορμισμού» εξηγούνται οι κλίκες μελών μέσα στην κοινότητα, που αποκρύπτουν ειδήσεις και πληροφορίες, οι οποίες έρχονται σε αντίθεση με τις βασικές αντιλήψεις της ομάδας.

Επιλεκτικός διαμοιρασμός

 

Ομως περιπτώσεις, όπως η σομαλική κοινότητα στη Μινεσότα και οι κοινότητες ορθόδοξων Εβραίων στη Νέα Υόρκη, που υπέφεραν πρόσφατα από επιδημίες ιλαράς (λόγω μη εμβολιασμού των μελών τους) αποτέλεσαν και στόχους ειδικής καμπάνιας εκλεπτυσμένης παραπληροφόρησης από αντιεμβολιαστές. Η πολιτική συμπεριφορά των ανθρώπων που δεν συμμετέχουν στο λαϊκό κίνημα, το τι αγοράζουμε και ποιους εκτιμούμε, εξαρτώνται από την εικόνα που έχουμε για τον κόσμο. Είναι φυσικό, στον σημερινό, καπιταλιστικό κόσμο, πολλές εύπορες ομάδες και άτομα, να ενδιαφέρονται σφόδρα να διαμορφώσουν την κοινή γνώμη για διάφορα θέματα, ακόμη και για επιστημονικά.

Υπάρχει η απλοϊκή αντίληψη ότι όταν η βιομηχανία προσπαθεί να επηρεάσει την επιστήμη το κάνει πάντα εξαγοράζοντας κάποιους επιστήμονες. Υπάρχουν όμως και πιο ύπουλες, πιο αποτελεσματικές στρατηγικές, που χρησιμοποιούν τα μονοπώλια, τα κράτη και διάφορες ομάδες. Κλασικό παράδειγμα η προσπάθεια της καπνοβιομηχανίας στις ΗΠΑ τις δεκαετίες του 1950 - '60, να πείσει ότι το κάπνισμα δεν βλάπτει, εκδίδοντας περιοδικό και διοχετεύοντας και στον υπόλοιπο Τύπο πληροφόρηση μόνο για έρευνες που επιβεβαίωναν τον ισχυρισμό της, ή κατέληγαν ότι η βλαπτικότητα του καπνού είναι αμφισβητήσιμη. Εκαναν, δηλαδή, επιλεκτικό διαμοιρασμό πληροφοριών. Πιο πρόσφατα, ένας οργανισμός για την ενημέρωση και συμβουλευτική των γονέων στη Νέα Υόρκη, πέρα από την κατάλληλη επιλογή πληροφοριών που διοχέτευε, για να επηρεάσει πιο αποτελεσματικά τις κοινότητες των ορθόδοξων Εβραίων, επισήμαινε στα υλικά που τους έστελνε ότι μερικά εμβόλια περιέχουν ζελατίνη προερχόμενη από γουρούνια, αγγίζοντας τις θρησκευτικές «χορδές» αυτής της κοινότητας.

Απαραίτητο βήμα

 

Οι παράγοντες που αξιοποιούν την παραπληροφόρηση σχεδιάζουν περιεχόμενο, που ελπίζουν ότι θα εξοργίσει ή θα ερεθίσει στοχευμένα ακροατήρια, ώστε να γίνουν αγγελιοφόροι, χρησιμοποιώντας το κοινωνικό τους «κεφάλαιο» για να δώσουν αξιοπιστία στο αρχικό μήνυμα. `Η, όπως έγραφε σε ενημερωτικό του το «Facebook» το 2018 σχετικά με τους αλγορίθμους κατάταξης που χρησιμοποιεί, «δίνουν προτεραιότητα σε αναρτήσεις που πυροδοτούν συζητήσεις και ουσιαστικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ανθρώπων». Η στόχευση ακροατηρίων, που είναι δυνατή σήμερα με βάση τα προσωπικά δεδομένα, που άμεσα αλλά κυρίως έμμεσα έχουν δώσει οι χρήστες του «Facebook», είναι απίστευτη. Μπορεί κανείς να ζητήσει να κάνει διαφημιστική - προπαγανδιστική καμπάνια π.χ. στις γυναίκες μεταξύ 32 και 42 ετών, που ζουν στην Αττική, έχουν παιδιά προσχολικής ηλικίας, έχουν πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και έχουν κάνει like στον τάδε πολιτικό.

Οι χειραγωγεί της κοινωνικής συνείδησης αναπτύσσουν συνεχώς νέες πιο εκλεπτυσμένες μεθόδους επίδρασης. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις που διαπιστώθηκε η λειτουργία bot στο «Twitter», σε συνδυασμό με πληρωμένα τρολ, ακόμη και με χάκινγκ παραβίασης λογαριασμών «φίλων», ώστε να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι μια άποψη είναι εδραιωμένη ευρέως και να ανέβει κάποιο hashtag ψηλά. Ολοι αυτοί στηρίζονται στο ότι οι άνθρωποι αντιδρούν πολλές φορές συναισθηματικά και διαμοιράζονται πρόθυμα παραπληροφόρηση αν αυτή ενισχύει τις προϋπάρχουσες αντιλήψεις ή προκαταλήψεις τους. Η κατανόηση των μεθόδων, των μηχανισμών και της κοινωνικής βάσης πάνω στην οποία στηρίζεται η παραπληροφόρηση είναι ένα πρώτο, απολύτως απαραίτητο βήμα, ώστε να αποφύγει κανείς να μετατραπεί άθελά του σε αναμεταδότη του ψεύδους και σε «βαποράκι» σκοπιμοτήτων και συμφερόντων.

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ

 
Πηγή: «Scientific American»

 

 

Ριζοσπάστης  Σάββατο 26 Οχτώβρη 2019 - Κυριακή 27 Οχτώβρη 2019