Θέλετε να μιλήσουμε για τον Σοσιαλισμό;

Γράφει ο Νίκος Μόττας* // Στο Ατέχνως

Την τελευταία 25ετία, μετά τη νίκη των αντεπαναστατικών δυνάμεων στην ΕΣΣΔ και την ανατολική Ευρώπη, στο δημόσιο πολιτικό διάλογο κυριαρχεί ο αξιωματικός λόγος του τέλους «των ιδεολογιών και της ιστορίας». Πρόκειται για τον αξιωματικό εκείνο λόγο- τον τόσο βολικό για την κυρίαρχη αστική τάξη- που λέει σε γενικές γραμμές τα εξής: 1) ο σοσιαλισμός απέτυχε ανεπιστρεπτί, 2) ο καπιταλισμός είναι ο τελικός νικητής στη διαδοχή των κοινωνικο-οικονομικών μετασχηματισμών της Ιστορίας, 3) οποιαδήποτε κουβέντα για μια άλλη κοινωνία, με κοινωνικοποιημένα τα μέσα παραγωγής σε μια κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία, είναι «εκτός πραγματικότητας» ή αποτελεί «ουτοπική φαντασίωση».
 
Συστατικό στοιχείο του παραπάνω αξιωματικού λόγου είναι ο αντικομμουνισμός, η προσπάθεια δαιμονοποίησης και κατασυκοφάντησης της Σοβιετικής Ένωσης και γενικότερα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης που γνωρίσαμε τον 20ο αιώνα. Ένα φάντασμα πλανάται πάνω απ’ τα κεφάλια σοσιαλδημοκρατών, νεοφιλελεύθερων, ναζί και λοιπών αστικών δυνάμεων κάθε φορά που έρχονται αντιμέτωποι στο δημόσιο διάλογο με κομμουνιστές. Είναι το φάντασμα της «Σοβιετίας»– του «ανελεύθερου», «σταλινικού», «αιμοσταγούς», «καταπιεστικού», «αυταρχικού» καθεστώτος όπως αρέσκονται να αποκαλούνε την Σοβιετική Ένωση οι πραιτωριανοί και απολογητές της καπιταλιστικής βαρβαρότητας.
 
Επειδή όμως η Ιστορία έχει καταγραφεί και δεν ξεγράφεται και, δεύτερον, το ψέμα των αστικών ιδεολογημάτων έχει κοντά ποδάρια, αξίζει να δούμε ορισμένες από τις βασικές κατακτήσεις του ανθρώπου εκεί που οικοδομήθηκε ο Σοσιαλισμός. Έτσι, για να κάνουμε μια σύγκριση με το παρόν, αλλά και να δούμε πόση πραγματικά αξία έχει η- εξ ‘αριστερών και εκ δεξιών- αντικομμουνιστική παραχάραξη της ιστορικής πραγματικότητας:

 
—Δικαιώματα των γυναικών: Η μεγάλη Οχτωβριανή Επανάσταση του 1917 ήταν αυτή που άνοιξε το δρόμο για την κοινωνική χειραφέτηση και απελευθέρωση των γυναικών των λαϊκών στρωμάτων. Πριν την Οχτωβριανή Επανάσταση, στην τσαρική Ρωσία, η γυναίκα αποτελούσε αντικείμενο ταξικών και φυλετικών διακρίσεων, με το 80% να είναι ανειδίκευτες εργάτριες που αμοίβονταν με το μισό μισθό σε σχέση με τους άντρες συναδέλφους τους. Στην τσαρική Ρωσία το 87% των γυναικών δεν ήξεραν γραφή και ανάγνωση. Ένα από τα πρώτα διατάγματα της Οχτωβριανής Επανάστασης ήταν η πλήρης παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων στις γυναίκες- στη Βρετανία και στη Γαλλία αυτό συνέβη το 1918, στις ΗΠΑ το 1920 και στη Γαλλία το 1944.
 
Από το 1917 έως το 1920 έμαθαν γραφή και ανάγνωση 4 εκατομμύρια γυναίκες, ενώ από το 1922 έως το 1928 ο αριθμός των γυναικών αντιπροσώπων στα σοβιέτ αυξήθηκε κατά 9 φορές (830.700 εργάτριες και αγρότισσες). Τη δεκαετία του 1970, όταν στις ΗΠΑ οι γυναίκες κατείχαν μόνο το 5% στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση και τις πολιτειακές κυβερνήσεις, το 35,5% των μελών του Ανώτατου Σοβιέτ ήταν γυναίκες.
 
Στην Σοβιετική Ένωση- και όχι στη Δυτική Ευρώπη η τις ΗΠΑ- καθιερώθηκαν ειδικοί νόμοι που προστάτευαν τις εργαζόμενες γυναίκες κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους: 4 μήνες άδεια, 2 πριν και 2 μετά, με πλήρεις αποδοχές για κάθε γυναίκα. Στην ΕΣΣΔ ήταν επίσης που δημιουργήθηκαν μια σειρά από κρατικές υποδομές υπηρεσιών προσχολικής αγωγής που επέτρεπαν ακόμη και την ύπαρξη χώρων δημιουργικής απασχόλησης βρεφών και νηπίων δίπλα η εντός των χώρων εργασίας.

Εργαζόμενες σε διακοπές στην Κριμαία, 1963.

 
—Εργασιακές κατακτήσεις: Από τις σπουδαιότερες κατακτήσεις του σοσιαλιστικού συστήματος ήταν στον τομέα της εργασίας: Σταθερή και μόνιμη εργασία που, σύμφωνα με τη νομοθεσία δε μπορούσε να ξεπερνά τις 41 ώρες την εβδομάδα. Καθιέρωση μειωμένης εργασιακής εβδομάδας (36 ώρες) για όσους δούλευαν σε ανθυγιεινές εργασίες, αλλά και σε συγκεκριμένες ειδικότητες όπως, παραδείγματος χάρη, γιατροί και δάσκαλοι. Η εργάσιμη εβδομάδα στην Σοβιετική Ένωση ήταν από τις μικρότερες στον κόσμο, ενώ σε όλους τους εργαζόμενους εξασφαλίζονταν μέρες ανάπαυσης κάθε εβδομάδα καθώς και ετήσιες άδειες με αποδοχές.
 
Η κοινωνική ασφάλιση των εργαζόμενων ήταν καθολική, δημόσια και υποχρεωτική. Οι εισφορές δεν προέρχονταν από το μισθό των εργαζόμενων, αλλά από τον κρατικό προϋπολογισμό και τα κονδύλια των επιχειρήσεων. Οι εργαζόμενοι δικαιούταν πλήρη σύνταξη με την συμπλήρωση 60 ετών για τους άντρες και 55 για τις γυναίκες, ενώ στην περίπτωση εργαζομένων σε ανθυγιεινά επαγγέλματα το όριο έπεφτε στα 50 χρόνια για τους άντρες και στα 45 για τις γυναίκες.
 
Η ξεκούραση από την εργασία, οι διακοπές αναψυχής, δεν ήταν προνόμιο αλλά δικαίωμα. Το άρθρο 119 του Συντάγματος της ΕΣΣΔ διασφάλιζε το δικαίωμα αυτό, ενώ υπήρχε παροχή ετησίων πληρωμένων αδειών κι συνεχής φροντίδα του σοσιαλιστικού κράτους για τη διεύρυνση του δικτύου των πολιτιστικο-μορφωτικών ιδρυμάτων, την ανάπτυξη του μαζικού αθλητισμού, της φυσικής αγωγής και του τουρισμού. Το πρώτο αναπαυτήριο για τους εργαζόμενους ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του ίδιου του Β.Ι.Λένιν το 1920 στην Πετρούπολη. Στις αρχές του 1940 υπήρχαν ήδη 3.600 σανατόρια που μπορούσαν να εξυπηρετήσουν 470 χιλιάδες εργαζόμενους, ενώ τη δεκαετία του 1980 υπήρχαν περισσότερα από 14.000 κέντρα αναψυχής και διακοπών που εξυπηρετούσαν 45 εκατομμύρια αδειούχους.
 
Σημείωση: Στον καπιταλιστικό κόσμο και ιδιαίτερα τη Δυτική Ευρώπη, οι όποιες εργατικές κατακτήσεις ήλθαν έπειτα από επίμονους και αιματηρούς ταξικούς αγώνες. Η ύπαρξη της ΕΣΣΔ και το παράδειγμα που έδινε η οικοδόμηση του σοσιαλισμού, ανάγκασε πολλές δυτικές κυβερνήσεις να παραχωρήσουν ορισμένα κοινωνικά και εργατικά δικαιώματα στους λαούς. Ωστόσο, αυτά τα δικαίωματα δέχθηκαν ανηλεή επίθεση έπειτα από την επικράτηση της αντεπανάστασης στις αρχές της δεκαετίας του ’90. Έτσι, φτάσαμε σήμερα, το 2016, να ζούμε την καπιταλιστική βαρβαρότητα της ανεργίας, της υποαπασχόλησης, των μισθών πείνας, των ομαδικών απολύσεων, των zero-contract εργασιακών σχέσεων, της καταναγκαστικής παιδικής εργασίας και των αναλώσιμων εργαζόμενων ανάλογα με την κερδοφορία του κεφαλαίου. Μια βαρβαρότητα που δε γνωρίζει σύνορα και που εξαπλώνεται απ’ τις ΗΠΑ των 50 εκατομμυρίων ανασφάλιστων και των 47 εκατομμυρίων ανθρώπων που ζουν σε συνθήκες φτώχειας, μέχρι την Ε.Ε. των 25 εκατομμυρίων ανέργων.

 

Δημόσια, καθολική και δωρεάν Υγεία:  Ένας ιδιαίτερα σημαντικός τομέας που αποδεικνύει, πέραν πάσης αμφιβολίας, την ανωτερότητα του σοσιαλιστικού συστήματος είναι αυτός του δημόσιου συστήματος υγείας που καθιερώθηκε στην ΕΣΣΔ. Πρόκειται για ένα κρατικό σύστημα προαγωγής και προστασίας της υγείας το οποίο, βασιζόμενο στον κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας, παρείχε σε όλο τον πληθυσμό δωρεάν πρόληψη και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Οι αριθμοί μιλάνε από μόνοι τους: 

Στην τσαρική Ρωσία το προσδόκιμο ζωής ήταν μόλις τα 32 χρόνια. Μετά την Οχτωβριανή Επανάσταση, μέσα σε ελάχιστα μόλις χρόνια, στα μέσα της δεκαετίας του 1920 το προσδόκιμο ανέβηκε στα 44 χρόνια. Το 1987, το προσδόκιμο ζωής στην ΕΣΣΔ είχε φτάσει στα 69 χρόνια (όσο, δηλαδή, και στις καπιταλιστικές χώρες).
 
Κατά την σοσιαλιστική οικοδόμηση αυξήθηκε κατακόρυφα ο αριθμός των γιατρών όλων των ειδικοτήτων, ενώ μειώθηκε κατά 10 φορές η παιδική θνησιμότητα που στην τσαρική Ρωσία αποτελούσε καθημερινό φαινόμενο. Στα μέσα της δεκαετίας του ’80 περίπου 160 εκατομμύρια άνθρωποι περνούσαν κάθε χρόνο από δωρεάν προληπτικό έλεγχο, ενώ πάνω από 35 εκατομμύρια βρίσκονταν υπό μόνιμη ιατρική παρακολούθηση. Κατά την ίδια περίοδο έφτασαν να λειτουργούν περισσότερα από 28.000 γυναικεία ιατρεία και παιδικές κλινικές, ενώ η τακτική ιατρική παρακολούθηση και εξέταση των παιδιών αποτέλεσε προτεραιότητα του σοβιετικού συστήματος υγείας («Η Υγεία-Πρόνοια ως κοινωνικό αγαθό. Η πρώτη σοσιαλιστική εμπειρία», ΚΟΜΕΠ, Τεύχος 3, 2016).
 
Σημείωση: Στην καπιταλιστική Ρωσία του κ.Πούτιν το προσδόκιμο ζωής κατέγραψε πτωτική πορεία- έτσι, το 2004 έφτασε στα 63 χρόνια. Στην καπιταλιστική Ρωσία του κ.Πούτιν, των ολιγαρχών και των μονοπωλιακών ομίλων η υγεία έχει πάψει προ πολλού να είναι δημόσιο αγαθό: δημόσιες κλινικές έκλεισαν προς όφελος μεγάλων ιδιωτικών νοσοκομείων, τα εργατικά «ατυχήματα» αυξήθηκαν κατακόρυφα (6.000 νεκροί κάθε χρόνο), ενώ οι ρώσοι εργαζόμενοι πληρώνουν απ’ την τσέπη τους την παροχή υπηρεσιών στα δημόσια νοσοκομεία.


 
—Δημόσια, καθολική και δωρεάν Παιδεία:  Μοναδικό επίτευγμα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ υπήρξε η ριζική εξάλειψη του αναλφαβητισμού και η ραγδαία άνοδος του μορφωτικού επιπέδου. Πριν την Οχτωβριανή Επανάσταση μόλις το 37,9% του αρσενικού και το 12,5% του θηλυκού ρωσόφωνου πληθυσμού άνω των 7 ετών ήξεραν στοιχειώδη γραφή και ανάγνωση. Η κολοσσιαία προσπάθεια της σοβιετικής κυβέρνησης για την εξάλειψη του αναλφαβητισμού τη δεκαετία του 1920 έφερε τα εξής αποτελέσματα: Περίπου 50.000.000 ενήλικες έμαθαν γραφή και ανάγνωση μεταξύ 1920-1940, ενώ το 1937 το 75% του συνολικού πληθυσμού ήξερε γραφή και ανάγνωση. Τη δεκαετία του 1960, ο αναλφαβητισμός είχε εξαλειφθεί οριστικά («Ριζοσπάστης», 3 Απρίλη 2016).
 
Η εξάλειψη του αναλφαβητισμού εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της εφαρμογής ενός ενιαίου εκπαιδευτικού προγράμματος της σοβιετικής κυβέρνησης που, μεταξύ άλλων, περιελάμβανε: Καθιέρωση δωρεάν παιδείας για όλους, κοινή φοίτηση αντρών και γυναικών στα σχολεία, δημιουργία συστήματος κοινωνικής προσχολικής διαπαιδαγώγησης, άνοιγμα των ανώτερων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων στην εργατική τάξη και την αγροτιά, δημιουργία χιλιάδων δημόσιων παιδικών σταθμών και σχολείων.
 
Να σημειώσουμε ότι ο αριθμός των ανθρώπων που απόκτησαν ανώτατη μόρφωση από 1,2 εκατομμύρια το 1939 αυξήθηκε στα 21 εκατομμύρια ανθρώπους στα τέλη της δεκαετίας του ‘80. Συνολικά, από το 1918 έως το 1990 απέκτησαν μέση και ειδική μόρφωση 135 εκατομμύρια άνθρωποι.
 
Στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της ΕΣΣΔ, οι φοιτητές απολάμβαναν υψηλού επιπέδου παροχές. Η φοίτηση ήταν απολύτως δωρεάν, ενώ οι φοιτητές δεν πλήρωναν απολύτως τίποτα για τα εξέταστρα, τα μαθήματα, τα εργαστήρια, τα βιβλία, τα αναλώσιμα, κλπ. Παρέχονταν δωρεάν πρόσβαση σε ιατρικές υπηρεσίες, νοσοκομειακή περίθαλψη, αθλητικές (γυμναστήρια, γήπεδα κ.ά.) αλλά και πολιτιστικές δραστηριότητες (αίθουσες, μουσικά όργανα κ.ά.) («Ριζοσπάστης», 2 Οκτώβρη 2011).
 
Σημείωση: Το 2000, στην καπιταλιστική Ρωσία, το 40% των εισαχθέντων στα κρατικά πανεπιστήμια της χώρας πλήρωσαν δίδακτρα. Η παλινόρθωση του καπιταλισμού σήμανε αυτόματα και την αποσύνθεση του δημόσιου και δωρεάν χαρακτήρα της Παιδείας. Τα αδιαμφισβήτητα επιτεύγματα της ΕΣΣΔ στον τομέα της Παιδείας και της μόρφωσης αναγνωρίστηκαν διεθνώς από επιστημονικούς φορείς καπιταλιστικών κρατών. Είναι χαρακτηριστική η φράση «τι μαθαίνει ο Ιβάν που δεν μαθαίνει ο Τζόνι», η οποία αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης στις ΗΠΑ, ιδιαίτερα έπειτα από τα σοβιετικά άλματα στους τομείς των επιστημών και της εξερεύνησης του Διαστήματος. Η Παιδεία βρέθηκε στο επίκεντρο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και υπήρξε συστατικό της στοιχείο- η λαϊκή εκπαίδευση χωρίς ταξικούς περιορισμούς που υπήρξε στην ΕΣΣΔ έρχεται σε αντιπαράθεση με τα συστήματα εκπαίδευσης στον Καπιταλισμό. Έρχεται σε αντιπαράθεση με την μετατροπή της Παιδείας σε εμπόρευμα και τη δημιουργία σχολείων και πανεπιστημίων δύο και τριών ταχυτήτων.

Γιούρι Γκαγκάριν

 
—Εφευρέσεις και τεχνολογία:  Οι ενδογενείς δυνατότητες της σοσιαλιστικής οικονομίας και του κεντρικού σχεδιασμού ανέδειξαν την ΕΣΣΔ σε πρωτοπόρα παγκόσμια δύναμη σε μια σειρά τομείς της τεχνολογίας και της επιστήμης. Τα παράδειγμα ατελείωτα: Πυραυλική και πυρηνική τεχνική, τροχιακοί διαστημικοί σταθμοί, κατευθυνόμενη θερμοπυρηνική σύνθεση, απευθείας μετασχηματισμός της ενέργειας (μαγνητο-υδροδυναμικές γεννήτριες), κρυογενής τεχνική, καταλύτες τεχνολογικών διαδικασιών, κατασκευή υπερισχυρών γραμμών μεταφοράς ηλεκτρικού ρεύματος και σωληναγωγών, κατασκευή μεγάλων υδροηλεκτρικών σταθμών, φραγμάτων και άλλων αρδευτικών εγκαταστάσεων, τεχνολογία της συγκόλλησης όλων των ειδών, γεώτρηση σε μεγάλα βάθη κλπ («Ριζοσπάστης», 8 Νοέμβρη 2009).
 
Δεν υπήρξε τομέας της επιστήμης κατά τον 20ο αιώνα στον οποίο να μη πρωταγωνίστησε η Σοβιετική Ένωση, στην οποία αναλογούσαν το 20-25% των εφευρέσεων κάθε χρόνο παγκοσμίως.

25 χρόνια μετά την καπιταλιστική παλινόρθωση στην ΕΣΣΔ, με τόνους λάσπης να έχουν ριχτεί για την κατασυκοφάντηση του Σοσιαλισμού, η πλειοψηφία των Ρώσων νοσταλγεί την Σοβιετική Ένωση. Σύμφωνα με έρευνα του ρωσικού ινστιτούτου Levada τον Μάρτη του 2016, το 56% των ερωτηθέντων απάντησαν ότι λυπούνται που δεν υπάρχει πλέον η ΕΣΣΔ, ενώ το 58% απάντησε θετικά στην αναβίωση της. Το αντίστοιχο ποσοστό το 2011 ήταν 50%.

Ωστόσο, η νοσταλγία για τον Σοσιαλισμό στη Ρωσία δεν προέρχεται μόνο από τις παλαιότερες γενιές. Σε έρευνα του Pew Research Center το 2014, το 40% των νέων κάτω των 30 ετών (γεννημένοι, δηλαδή, τις δεκαετίες 1980 και 1990) χαρακτήρισαν “αρνητικό γεγονός” την ανατροπή του Σοσιαλισμού στη χώρα τους.

Όλα τα παραπάνω αποτελούν δείγματα των κατακτήσεων του ανθρώπου στον Σοσιαλισμό. Θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σε δεκάδες άλλες κατακτήσεις της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ, από την εκτεταμένη εκβιομηχάνιση και την ραγδαία άνοδο της παραγωγής στους τομείς της βιομηχανίας και της αγροτικής οικονομίας, μέχρι τον κολοσσιαίο αντιφασιστικό αγώνα του σοβιετικού λαού και την σπουδαία προσφορά της Σοβιετικής Ένωσης στις τέχνες και τον πολιτισμό (κινηματογράφος, μουσική, ποίηση, λογοτεχνία, εικαστικές τέχνες κλπ.).
 
Ποιό είναι το συμπέρασμα; Ότι όποιον τομέα της κοινωνικής και οικονομικής ζωής κι’ αν μελετήσουμε, θα αντιληφθούμε την συντριπτική υπεροχή του Σοσιαλισμού- της κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας- απέναντι στην άναρχη φύση του καπιταλιστικού συστήματος. Σε μια περίοδο 74 χρόνων, από την Οχτωβριανή Επανάσταση μέχρι την επικράτηση της αντεπανάστασης στις αρχές του ’90, έγινε το μεγαλύτερο άλμα στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού: επιχειρήθηκε και ως ένα βαθμό κατακτήθηκε η κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Ανεξάρτητα από τα όποια υπαρκτά προβλήματα και αδυναμίες, η σοσιαλιστική οικοδόμηση στην Σοβιετική Ένωση έβαλε την σφραγίδα της στον 20ο αιώνα- μια σφραγίδα που, παρά το προσωρινό πισωγύρισμα της Ιστορίας, αποδεικνύει ότι ένας άλλος κόσμος, απαλλαγμένος από τα δεσμά της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, είναι εφικτός. Και πάνω απ’ όλα, αναγκαίος.

* υποψ. διδάκτωρ πολιτικών επιστημών και ιστορίας