Θανάσης Παπαρήγας: Matrix – Η κυριαρχία των κυρίαρχων

01-04-2019

Ένα κείμενο του αείμνηστου Θανάση Παπαρήγα, με αφορμή τη συμπλήρωση 20 χρόνων από την προβολή της θρυλικής πια ταινίας επιστημονικής φαντασίας

 

Κατιούσα

20 χρόνια μετά την πρώτη προβολή της, η ταινία Matrix των αδελφών Γουατσόφσκι θεωρείται ήδη κλασική και σίγουρα μια από τις πιο εμβληματικές στο γύρισμα του 20ου προς τον αιώνα που τώρα διανύουμε. Μέχρι και σήμερα τα αινίγματα γύρω από την ταινία ιντριγκάρουν τη φαντασία των κριτικών, των σινεφίλ, αλλά και των απλών θεατών, που κατά καιρούς προτείνουν τις δικές τους ερμηνείες για το “τι είναι τελικά το Matrix”, όπως και πολλά ακόμα επιμέρους στοιχεία της ταινίας. Τη δική του οπτική έδωσε μέσα από της στήλες του περιοδικού “Νέμεσις” το Σεπτέμβρη του 1999 ο αείμνηστος Θανάσης Παπαρήγας, ξεδιπλώνοντας με τον πάντα προσιτό και συνάμα γοητευτικό του λόγο, μια ερμηνεία που μοιάζει με μαρξιστικό “αυγό του Κολόμβου”:

Matrix – Η κυριαρχία των κυρίαρχων

Εδώ και πολλά χρόνια (περί το 1958, αν θυμάμαι καλά), είχε δει το φως μια ταινία που είχε κάνει πολύ θόρυβο: «Ένας τρελός, τρελός, τρελός κόσμος.» Ήταν μια ταινία κωμικού περιεχομένου, του στυλ opera buffa, με όλα τα υπερβολικά στοιχεία του στυλ αυτού, που στη πραγματικότητα υπηρετούν σατιρικούς σκοπούς, που «έβγαζε», τουλάχιστον στην εποχή της, πολύ γέλιο.

Είναι, ίσως, συμβολικό μιας εποχής το ότι σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε μια ταινία ενός κόσμου εντελώς τρελού, τρελού ως το σημείο της πλήρους παράνοιας, αλλά που δεν βγάζει καθόλου γέλιο. Στην καλύτερη περίπτωση, βγάζει ένα συνταρακτικό ρίγος.

Το συνολικό θέμα της ταινίας δεν είναι εντελώς πρωτότυπο ούτε ασυνήθιστο στις ημέρες μας. Πρόκειται για μια αναφορά στο μοτίβο της «εικονικής πραγματικότητας»*. Αλλά μια αναφορά «χωρίς αυταπάτες» και χωρίς καθόλου το «αξιοπερίεργο» ή το «θεαματικό» στοιχείο.

Ας το πούμε καθαρά: Πρόκειται για μια παρουσίαση – συνειδητή ή όχι από την πλευρά του σκηνοθέτη – της εικονικής πραγματικότητας ως συστατικού στοιχείου της Νέας Τάξης, της κοινωνικής ζωής μέσα σ’ αυτήν, αν βέβαια αυτή η ζωή μπορεί να θεωρηθεί κοινωνική.

Τα κύρια στοιχεία της ταινίας είναι δύο:

– Δεν μπορείς εύκολα (ίσως και δεν μπορείς καθόλου) να ξεχωρίσεις την πραγματικότητα από την εικονική της παρουσίαση και, συνεπώς, δεν μπορείς να έχεις εμπιστοσύνη σε τίποτα. Η αλήθεια δεν είναι αυτό που απλώς βλέπεις – διάβολε, αυτό το ξέρουμε εδώ και αιώνες – αλλά ποια είναι; Και αυτό που βλέπεις πίσω από αυτό που βλέπεις, πως ξέρεις ότι είναι αλήθεια; Πως ξέρεις καν ότι είναι πίσω από αυτό που βλέπεις και όχι το αντίστροφο;

– Το πραγματικό (ό,τι τέλος πάντων περνά για πραγματικό) είναι τερατώδες. Το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η απωθητική ασχήμια μέσα στη τεχνική τελειότητα. Πρόκειται για μια ασχήμια χωρίς τέλος και τρομακτική, όπως βλέπουμε στις εικόνες βάθους της ταινίας.

          Το πιο σημαντικό είναι ότι η ταινία δεν είναι καθόλου ακατανόητη ή αινιγματική. Η εξήγηση του περιεχόμενου της είναι πλήρης και κατηγορηματική: 

Όλα γίνονται για να σώσουν, να διατηρήσουν και να διαιωνίσουν την κυριαρχία των κυρίαρχων. Οι τελευταίοι είναι επίσης αποφασισμένοι να τη διατηρήσουν με κάθε τρόπο. Από αυτό, προφανώς, προέρχεται και ένα άλλο χαρακτηριστικό της ταινίας: Η εκρηκτική βιαιότητα. Μια βιαιότητα αμείλικτη, γενικευμένη, και στο έπακρο καταστροφική.

          Οι κυρίαρχοι δεν αστειεύονται. Ο μηχανισμός τους βρίσκεται παντού. 

Γνωρίζουν πολύ καλά τις τέχνες της σιωπηλής διείσδυσης και της εξαγοράς. Τα στηρίγματα τους επίσης δεν είναι ασήμαντα. Περιβάλλονται από πλήθος δούλων (πραγματικών ή εικονικών), που είναι (λόγια της ταινίας) διατεθειμένοι ακόμη και να πολεμήσουν για να διαφυλάξουν τη σκλαβιά τους. Ο στόχος τους είναι επίσης σαφής: Η ανακάλυψη και η καταστροφή της «Σιών», του μόνου μέρους που ακόμα τους ξεφεύγει.

          Ας μην υπερβάλλουμε τώρα, θα μου πείτε. Μια ταινία είναι, τέλος πάντων. Στο κάτω-κάτω, η πραγματικότητα ξεπερνά κάθε φαντασία – αυτό το ξέρουμε καλά.

          Μα, ακριβώς αυτό αξίζει να μας εντυπωσιάσει πιο πολύ. Το ότι δεν θεωρούμε πέρα από την πραγματικότητα το περιβάλλον της ταινίας «Matrix». Και αυτό, προφανώς, γιατί, όπως λένε οι Γάλλοι, είναι τόσο φανταστικό ώστε μόνον αληθινό μπορεί να είναι.

          Κρίνετε και μόνοι σας: Μια πραγματικότητα που δεν είναι πραγματικότητα, αλλά μια προσεκτική σκηνοθεσία επιμελώς κρυμμένη. Μια τεχνολογία πολύπλοκη που δείχνει να έχει ξεφύγει από κάθε έλεγχο, εχθρική και ολέθρια, που χρησιμοποιείται αποκλειστικά για την υποδούλωση των πολλών στην κυριαρχία των λίγων. Μια άγρια και ατελείωτη εκστρατεία εξάλειψης κάθε αντίδρασης, ακόμη και της πιο μικρής, μια εκστρατεία της οποίας συστατικά στοιχεία είναι, πέραν των άλλων, οι εκτεταμένες καταστροφές και η αιματοχυσία.

Χρειαζόταν, άραγε, μεγάλη φαντασία γι’ αυτά ο δημιουργός της ταινίας;

Στην ταινία, υπάρχει και ένα άλλο πολύ ενδιαφέρον στοιχείο και σημείο: Το πρόβλημα της επιλογής. Υπάρχουν δύο χάπια: ένα μπλε και ένα κόκκινο. Όποιος πάρει το μπλε, μπορεί να συνεχίσει να ζει (ή να συνεχίσει να νομίζει ότι ζει) μέσα σε ασηπτικά γραφεία και μπροστά σε οθόνες του Dernier Cri των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Όποιος, όμως, πάρει το κόκκινο, βρίσκεται αμέσως αντιμέτωπος με τον τρομακτικό πραγματικό κόσμο. Είναι μια ωραία παρουσίαση της ελευθερίας «New Order Style»: Εμείς σου δίνουμε το μπλε χάπι που σένα εξασφαλίζει τη φαινομενική ασηψία και σ’ εμάς την αδιατάρακτη κυριαρχία. Αν, τώρα, εσύ προτιμάς το κόκκινο και την τρομακτική πραγματικότητα, ποιος σου φταίει; Συ να όψεσαι…

Άλλο σημείο που η φαντασία δεν χρειάζεται ιδιαίτερο κόπο.

Όσο για τους διαλόγους, πραγματικά απορούμε που οι δημιουργοί χρειάσθηκαν δημιουργική προσπάθεια. Το μόνο που θα τους χρειαζόταν ήταν ένα καλό κασετόφωνο – κατά προτίμηση τσέπης.

Με λίγα λόγια, η ταινία «Matrix» είναι μια συμβολική ( ; ) παράσταση μιας κοινωνίας ( ; ) όπου ο άνθρωπος χάνει – βαθμιαία, αλλά σταθερά – όλα τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά του. Η παρουσίαση της πάλης για τη διάσωση του είναι ένα από τα στοιχεία της ταινίας που δεν θα έπρεπε να παραλείψουμε. Ίσως η ταινία αποτελεί και καταγγελία των υποκριτικών εκείνων κηρυγμάτων (που, πιθανότατα, είναι και αυτά κατασκευασμένα στα ιδεολογικά εργαστήρια της Νέας Τάξης) που δέχονται, ασφαλώς, τον αγώνα για την απελευθέρωση, αλλά, «μόνο», να , τον θέλουν να… χρησιμοποιεί μέσα οπωσδήποτε διαφορετικά από εκείνα της Νέας Τάξης!

Είναι το μήνυμα της αυτό που θα λέγαμε «αισιόδοξο»; Δύσκολο να το πει κανείς, καθώς η ταινία δεν φαίνεται να έχει τέλος. Τη βλέπουμε να λέει ότι θέλει να μας εισαγάγει σ’ ένα περιβάλλον «όπου όλα είναι δυνατά». Είτε μας αρέσει είτε όχι, στην κατάσταση που βρισκόμαστε τώρα, και αυτό ακόμη είναι αισιόδοξο – η μπορεί να θεωρηθεί σαν τέτοιο.

*Εδώ θεωρούμε αναγκαίο να παρατηρήσουμε ότι η ελληνική μετάφραση του όρου «virtual reality» δεν είναι εντελώς επιτυχημένη. «Virtual» δεν σημαίνει «εικονικός». Σημαίνει κάτι μεταξύ «ουσιώδους» και «κατά προσέγγιση». Συνεπώς, «virtual reality» σημαίνει κάτι που «πάει να γίνει πραγματικότητα», που «γίνεται ουσιαστικά αντιληπτό ως τέτοιο». 

http://www.katiousa.gr