Οι Αμερικάνοι γιορτάζουν για την ομόνοια του έθνους τους και όσα τους έχουν προσφερθεί, ωστόσο η ιστορία πίσω από την πρώτη Ημέρα των Ευχαριστιών κρύβει δυστυχία, θανάτο και εξόντωση
Σήμερα, οι οικογένειες των ΗΠΑ μαζεύονται χαρούμενες γύρω από τα τραπέζια τους για να γιορτάσουν την Ημέρα των Ευχαριστιών. Τα τραπέζια είναι γεμάτα φαγητά και η γαλοπούλα τους περιμένει όλους. Είναι μια γιορτή με την οποία όλοι οι Αμερικάνοι –ανεξαρτήτου θρησκείας και καταγωγής- ευχαριστούν τον Θεό για όλα όσα τους πρόσφερε κι αυτή τη χρονιά και για το γεγονός ότι όλοι μαζί μπόρεσαν να χτίσουν το αμερικανικό έθνος. Ωστόσο αυτή η μέρα χαράς κρύβει πίσω της μια ιστορία δυστυχίας, θανάτου και εξόντωσης.
Η αρχή της ιστορίας
Πριν από τετρακόσια χρόνια, στις 21 Νοεμβρίου 1620, το πλοίο Mayflower έφτανε στο ακρωτήρι Κέιπ Κοντ της Μασαχουσέτης ύστερα από ένα δύσκολο ταξίδι 66 ημερών στον Ατλαντικό μέσα από καταιγίδες και δυνατούς ανέμους. Οι 102 επιβάτες του είχαν ξεκινήσει από το Πλίμουθ της Αγγλίας κυνηγημένοι για τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις καθώς εναντιώνονταν στην απολυταρχία της Καθολικής Εκκλησίας και απαιτούσαν την μεταρρύθμισή της. Αυτοί ήταν οι Πίλγκριμς (προσκυνητές ή ταξιδιώτες), οι οποίοι θεωρούνται από τους πρώτους Ευρωπαίους αποίκους που έφτασαν στην Βόρεια Αμερική.
Αν και το αρχικό σχέδιο ήταν διαφορετικό, εξαιτίας προβλημάτων το ταξίδι τους είχε καθυστερήσει με αποτέλεσμα να φτάσουν στον Νέο Κόσμο στις αρχές του χειμώνα. Με τις συνθήκες να είναι δύσκολες, οι ταξιδιώτες άρχισαν να μαστίζονται από την πείνα, το κρύο και τις ασθένειες. Μέχρι τον Μάρτιο του 1621 μόλις 47 άτομα από τους επιβάτες του Mayflower είχαν επιζήσει.
Στην περιοχή της Μασαχουσέτης ζούσε κατά κύριο λόγο η φυλή των Ινδιάνων Γουαμπανόαγκ (Wampanoag), η οποία όμως είχε ήδη αποδεκατιστεί σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας μιας «μυστηριώδους» επιδημίας που τους είχε χτυπήσει από το 1616, η οποία πιθανότατα ωστόσο είχε προέλθει από προηγούμενους Ευρωπαίους με τους οποίους είχαν έρθει σε επαφή. Οι ίδιοι οι Γουαμπανόαγκ την είχαν αποδώσει στα πνεύματα και την πυρίτιδα (θεωρούσαν ότι τα όπλα των Ευρωπαίων και οι σφαίρες τους μετέφεραν αρρώστιες).
«Αυτό που ήξεραν ήταν ότι μόλις οι Ευρωπαίοι εμφανίζονται και πυροβολούσαν πολύ σύντομα οι άνθρωποί τους άρχιζαν να πεθαίνουν από επιδημίες», αναφέρει ο ιστορικός Ντέιβιντ Σίλβερμαν.
Η αρρώστια που σύμφωνα με τις περιγραφές ήταν πιθανότατα ευλογιά ή λεπτοσπείρωση είχε σκοτώσει το 75% με 90% των 69 χωριών που απάρτιζαν το έθνος των Γουαμπανόαγκ τότε. Έτσι, το 1620 το έδαφος ήταν αρκετά άδειο, ώστε να μπορέσουν να εγκατασταθούν σε αυτό χωρίς πρόβλημα οι Πίλγκριμς. Αν και οι Γουαμπανόαγκ ήταν αποδεκατισμένοι, όταν τελικά ήρθαν σε επαφή με τους Ευρωπαίους περίπου έξι μήνες μετά την άφιξη αυτών, ήταν ο καταλυτικός παράγοντας για να επιβιώσουν όσοι ταξιδιώτες είχαν μείνει ζωντανοί.
Οι Γουαμπανόαγκ ανέπτυξαν φιλικές σχέσεις με τους αποίκους υπογράφοντας συμφωνία ειρήνης με αυτούς τον Μάρτιο του 1621. Άρχισαν να ζουν μαζί και οι Ιθαγενείς έμαθαν στους ταξιδιώτες πώς να καλλιεργούν τις «Τρεις Αδερφές» που αφθονούσαν στην Νέα Αγγλία: καλαμπόκι, φασόλια και κολοκύθες. Παράλληλα, τους έμαθαν πώς να κυνηγούν και να ψαρεύουν στην περιοχή τους.
Αφού επιβίωσαν τον πρώτο δύσκολο χειμώνα και με την βοήθεια των Γουαμπανόαγκ μετά το καλοκαίρι και το φθινόπωρο μπόρεσαν να απολαύσουν την πρώτη καλή σοδειά της γης που πλέον θα τους έτρεφε. Έτσι, οι Άποικοι και οι Ιθαγενείς ακολουθώντας ένα έθιμο που υπήρχε στις αγροτικές κοινωνίες της Ευρώπης αλλά και των ιθαγενών, έκατσαν μαζί σε ένα πλούσιο τραπέζι τον Νοέμβριο του 1621, για να απολαύσουν την ανταμοιβή για τους κόπους της χρονιάς που πέρασε και να ευχαριστήσουν τον Θεό για όσα τους πρόσφερε: αφθονία και ειρήνη μεταξύ των Ευρωπαίων και των ντόπιων. Αυτό ήταν σύμφωνα με την παράδοση το πρώτο επίσημο τραπέζι των Ευχαριστιών και η Ημέρα των Ευχαριστιών στις ΗΠΑ έχει θεσπιστεί από το 1863 και τον Αβραάμ Λίνκολν ως και σήμερα ως ανάμνηση εκείνου του δείπνου.
Η ιστορία ωστόσο θα ήταν πολύ ρομαντική αν είχε ολοκληρωθεί σε εκείνο το γιορτινό τραπέζι του Νοεμβρίου, όπως θα γινόταν σε μια ταινία με ευτυχισμένο τέλος. Ωστόσο η συνέχεια ήταν πολύ πιο ζοφερή.
Στην πραγματικότητα όλα όσα γνωρίζουμε σχετικά με τις «Πρώτες Ευχαριστίες» του 1621 προέρχονται από τα γραπτά δύο σημαντικών ανδρών της αποικίας του Πλίμουθ, δηλαδή την συγκεκριμένη περιοχή της Μασαχουσέτης που οι Ευρωπαίοι την ονόμασαν έτσι ως αναφορά στην αντίστοιχη περιοχή της Αγγλίας, τον Έντουαρτ Γουίνσλοου και τον κυβερνήτη Γουίλιαμ Μπράντφορντ. Σύμφωνα με τους ερευνητές ιστορικούς, το συγκεκριμένο δείπνο δεν φαίνεται να είχε τόσο μεγάλη σημασία τότε. Ωστόσο, η σπουδαιότητα του γεγονότος άρχισε να διαμορφώνεται τον 19ο αιώνα, όταν οι ΗΠΑ μαστίζονταν από τον εμφύλιο πόλεμο και την δουλεία. Το δείπνο αυτό προβλήθηκε τότε ως μια ευκαιρία για να έρθουν οι Αμερικάνοι κοντά και να συσπειρωθούν υπό μια κοινή εθνική εορτή. Η σημασία της Ημέρας των Ευχαριστιών άρχισε να εντείνεται με τα χρόνια και αρκετοί μύθοι δημιουργήθηκαν γύρω από αυτό το πρώτο δείπνο, τους οποίους οι ιθαγενείς προσπαθούν έκτοτε να καταρρίπτουν.
Πόλεμος και αποδεκατισμός
Ο Μασασόιτ, ο αρχηγός των Γουαμπανόαγκ της περιοχής που υποδέχτηκε τους Ευρωπαίους, αποδείχτηκε ένας βασικός σύμμαχος των αποίκων τα πρώτα χρόνια μετά την εγκατάστασή τους στο Πλίμουθ.
Ο Μασασόιτ συμφώνησε σε αποκλειστικό εμπόριο με τους ταξιδιώτες και έγινε σύμμαχός τους σε διαμάχες που είχαν με Γάλλους αποίκους αλλά και άλλες ντόπιες φυλές ιθαγενών, όπως οι Ναραγκάνσετ. Ωστόσο, τα προβλήματα δεν άργησαν να εμφανιστούν. Χιλιάδες Ευρωπαίοι άρχισαν να φτάνουν στην περιοχή και οι αρχές του – οργανωμένου πλέον- Πλίμουθ άρχισαν να επεμβαίνουν όλο και περισσότερο στη ζωή των Γουαμπανόαγκ με βασικό απώτερο στόχο να πάρουν από αυτούς περισσότερη γη.
«Όταν οι άποικοι ήρθαν στην Αμερική τον 17ο αιώνα έπρεπε να μας ξεφορτωθούν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Είτε μέσω του προσηλυτισμού ή της μετακίνησής μας σε άλλες περιοχές, είτε μέσω της εξόντωσής μας ή πουλώντας μας ως σκλάβους και διώχνοντάς μας εκτός της χώρας. Εύχομαι μόνο οι άνθρωποι να τα ήξεραν όλα αυτά σήμερα. Η ιστορία δεν είναι τόσο γνωστή, αλλά η αλήθεια είναι ότι αυτό είναι που μετέτρεψε την Αμερική σε αυτό που είναι τώρα και προς τιμήν αυτού του πράγματος κάθονται σήμερα οι Αμερικάνοι και τρώνε το δείπνο των Ευχαριστιών», λέει η 71χρονη Λίντα Κομπς, η διευθύντρια του μουσείου Aquinnah Wampanoag και μια από τους ελάχιστους Γουαμπανόαγκ που επιζούν ως τώρα.
Το 1662 αρχηγός των Γουαμπανόαγκ εκλέχθηκε ο Μετακόμετ-γιος του Μασασόιτ- τον οποίο οι Ευρωπαίοι ονόμασαν Βασιλιά Φίλιππο. Ήδη οι σχέσεις μεταξύ των ιθαγενών και των Ευρωπαίων είχαν αρχίσει να διαρρηγνύονται κυρίως εξαιτίας των πιέσεων των τελευταίων για περισσότερη γη.
Όταν οι Άποικοι εκτέλεσαν δεκάδες άντρες του Μετακόμετ για την δολοφονία δύο Ινδιάνων μεταφραστών που είχαν προσηλυτιστεί στον χριστιανισμό, οι πολεμιστές του Μετακόμετ απάντησαν με επιδρομές σε εδάφη των Αποίκων και ο Στρατός της Ομοσπονδίας της Νέας Αγγλίας κήρυξε πόλεμο το 1675.
Ο Μετακόμετ και οι σύμμαχοί του ιθαγενείς προσπάθησαν να σπρώξουν πιο μακριά από τη γη τους τούς αποίκους της Νέας Αγγλίας και ο πόλεμος ήταν αιματηρός. Το Σπρίνγκφιλντ κάηκε συθέμελα. Οι Γουαμπανόαγκ απήγαγαν αποίκους για λύτρα. Οι αγγλικές δυνάμεις επιτέθηκαν στην φυλή των Ναραγκάνσετ επειδή παρείχαν άσυλο στους Γουαμπανόαγκ. Οι άποικοι σκότωσαν 6.000 Ναραγκάνσετ και κατέστρεψαν όλη τη σοδειά που είχαν μαζέψει στις αποθήκες τους για τον χειμώνα.
Στις 12 Αυγούστου 1676 ο Μετακόμετ, ο γιος του ανθρώπου που είχε υποδεχτεί τους αποίκους το 1621 και είχε μοιραστεί μαζί τους το γιορτινό τραπέζι των Ευχαριστιών, τελικά δολοφονήθηκε από τα πυρά ενός προσηλυτισμένου Ινδιάνου που πολεμούσε στο πλευρό των Αποίκων στην τελική μάχη. Η γυναίκα του και ο εννιάχρονος γιος του πουλήθηκαν ως σκλάβοι στις Βερμούδες, όπως και όλοι όσοι ιθαγενείς της φυλής του είχαν επιζήσει. Το κεφάλι του Μετακόμετ τοποθετήθηκε σε μια κολόνα που τοποθετήθηκε στην είσοδο του Πλίμουθ κι έμεινε εκεί για περίπου 25 χρόνια. Το πτώμα του τεμαχίστηκε σε τέσσερα κομμάτια, τα οποία κρέμασαν σε δέντρα. Ο Ινδιάνος που σκότωσε τον Μετακόμετ πήρε ως τρόπαιο το δεξί χέρι του Μετακόμετ.
Σύμφωνα με τους ιστορικούς στο πόλεμο σκοτώθηκε περίπου το 30% του αγγλικού πληθυσμού της περιοχής και πάνω από το μισό του πληθυσμού των Ιθαγενών. Φυσικά, οι περισσότεροι από τους επιζήσαντες οδηγήθηκαν στην σκλαβιά. Και βέβαια αυτός ήταν μόνο ένας από τους πολέμους που ακολούθησαν μεταξύ των Ευρωπαίων αποίκων και του ντόπιου πληθυσμού σε αυτά τα πρώτα χρόνια της αποικιοκρατίας στην Νέα Αγγλία και ο πρώτος μετά το πρώτο δείπνο των Ευχαριστιών.
400 χρόνια μετά
Οι περισσότεροι Αμερικάνοι σήμερα είτε δεν έχουν ακούσει ποτέ την φυλή των Γουαμπανόαγκ είτε θεωρούν ότι είναι ακόμα μια από τις φυλές των Ιθαγενών που έχουν εξαφανιστεί πλήρως. Στις αρχές του 17ου αιώνα, υπολογίζεται ότι ζούσαν στην Μασαχουσέτη περίπου 40.000 Γουαμπανόαγκ. Σήμερα δεν είναι περισσότεροι από 4.000-5.000.
«Η επαφή μας με τους Ευρωπαίους μας έφερε επιδημίες και ασθένειες και σχεδόν μας εξαφάνισε, οπότε στην πραγματικότητα η Ημέρα των Ευχαριστιών δεν είναι λόγος γιορτής», αναφέρει στους ΤΙΜΕ η 62χρονη Κίτι Χέντρικς-Μίλλερ. Για τους περισσότερους της φυλής Γουαμπανόαγκ, αλλά και όλους τους Ιθαγενείς, η μέρα των Ευχαριστιών θεωρείται ημέρα θρήνου εξαιτίας των επιδημιών που έφερε μαζί της αλλά και των καταστρεπτικών πολιτικών των Ευρωπαίων που σχεδόν αφάνισαν τους ιθαγενείς.
«Είναι κάπως ειρωνικό το γεγονός ότι στην επέτειο των 400 ετών από την έλευση του Mayflower στην Μασαχουσέτη είμαστε αναγκασμένοι να μείνουμε σπίτια μας και απομονωμένοι νιώθοντας τον φόβο και την αβεβαιότητα που βίωναν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό βέβαια οι πρόγονοί μας», αναφέρει το μέλος του συμβουλίου της φυλής Ακίνα Γουαμπανόαγκ, Τζόναθαν Τζέιμς-Πέρι.
Πολλοί υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να επανεξεταστεί η σημασία και ο εορτασμός της Ημέρας των Ευχαριστιών. Καθηγητές, επιστήμονες και ιθαγενείς μιλώντας στους Times λένε πως έχουν «επανεφεύρει» την συγκεκριμένη μέρα δίνοντάς της ονόματα όπως «Takesgiving» (ένα λογοπαίγνιο με το take-παίρνω και την ονομασία Thanksgiving) ή «Το Μακελειό της Ημέρας των Ευχαριστιών» και προτείνουν να μοιράζονται όλοι την πραγματική σημασία της γιορτής. Εξάλλου ήδη από το 1970, η Ένωση Ινδιάνων Αμερικής της Νέας Αγγλίας έχει θεσπίσει την ημέρα αυτή ως Εθνική Ημέρα Πένθους.
«Πολλοί άνθρωποι κάθε χρόνο ‘γεμίζουν’ το στομάχι τους, όπως γεμίζουν και τις γαλοπούλες τους, κατά τη γιορτή της Ημέρας των Ευχαριστιών. Η Ημέρα των Ευχαριστιών είναι μία αυθεντική αμερικάνικη γιορτή, σε τέτοιο βαθμό που δεν είναι μόνο διακοπές αλλά πραγματικά, όπως υπονοεί η ετυμολογία, μία από τις ιερές μας ημέρες, που γιορτάζεται σχεδόν καθολικά από του Αμερικανούς. Την ιερή αυτή ημέρα, οι οικογένειες συγκεντρώνονται για να γιορτάσουν μία γενοκτονία, αυτή των Ιθαγενών Αμερικανών, διαπράττοντας μία ακόμη, απέναντι στις γαλοπούλες. Μπορούμε να γιορτάσουμε αυτή τη γιορτή με ήσυχη συνείδηση;», αναφέρει ο καθηγητής κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας, Νταν Μπρουκ.
Χιλιάδες άνθρωποι συγκεντρώνονται κάθε χρόνο στο Πλίμουθ τιμώντας την μνήμη των προγόνων τους που αποδεκατίστηκαν από τους αποίκους μέσω των ασθενειών και των όπλων. Ωστόσο φέτος πολύ λίγοι θα συγκεντρωθούν, ενώ οι περισσότεροι θα παρακολουθήσουν την εκδήλωση από μακριά μέσω live-streaming.
Πολλοί Γουαμπανόαγκ ήλπιζαν ότι η επέτειος των 400 ετών από την έλευση του Mayflower θα θύμιζε στους Αμερικανούς ότι η φυλή τους υπάρχει ακόμα, αλλά οι περισσότερες εκδηλώσεις ακυρώθηκαν ή αναβλήθηκαν εξαιτίας της πανδημίας. Οι εναπομείναντες Γουαμπανόαγκ λένε πως νιώθουν κάποιο είδος déjà vu 400 χρόνια μετά με την φυλή τους να παλεύει ξανά απέναντι στα δύο ίδια μέτωπα: εναντίον μιας πανδημίας (χιλιάδες ιθαγενείς έχουν χτυπηθεί από τον κοροναϊό και έχουν χάσει τη ζωή τους) και εναντίον της κυριαρχίας των εδαφών τους.
Η προδοσία απέναντι στους ανθρώπους που τους υποδέχτηκαν πριν από 400 χρόνια συνεχίζεται ακόμα καθώς στα τέλη Μαρτίου, εν μέσω της πανδημίας του κοροναϊού, το υπουργείο Εσωτερικών των ΗΠΑ ανακοίνωσε ότι οι φυλές των Γουαμπανόαγκ, Μασπί και Τάουντον, στην Μασαχουσέτη δεν μπορούν να διατηρήσουν την ιδιοκτησία των 321 εκταρίων γιατί οι φυλές δεν πληρούσαν τα κριτήρια για να θεωρηθούν ινδιάνικες! Τον Ιούνιο, ένας δικαστής αποκάλεσε την απόφαση του υπουργείου «αυθαίρετη και ενάντια στον νόμο» ενώ διέταξε την επανεκτίμηση της. Το θέμα ακόμα δεν έχει λυθεί και τα μέλη της φυλής ελπίζουν τώρα στην νέα απόφαση του Κογκρέσου αλλά και στην εκλογή του Τζο Μπάιντεν ο οποίος πιθανότατα θα θέσει στη θέση του γραμματέα του υπουργείου Εσωτερικών έναν ιθαγενή.
«Είμαστε ξανά -400 χρόνια μετά- στο μέσο μιας πανδημίας και στο μέσο της αρπαγής της γης μας και μιας διαφωνίας σχετικά με την δικαιοδοσία και την δυνατότητα του αποικιακού νόμου να αναγνωρίσει τα δικαιώματα των ανθρώπων που βρίσκονταν ήδη εδώ», αναφέρει ο Ντιτζ.
Οι άλλες Ημέρες των Ευχαριστιών
Αξίζει να σημειωθεί ότι αν και το συγκεκριμένο δείπνο του 1621 θεωρείται ως η απαρχή του εορτασμού της Ημέρας των Ευχαριστιών πιθανότατα δεν ήταν το πρώτο που είχε σημειωθεί στην Αμερική, ενώ αντίστοιχες μέρες γιορτάζονται σε χώρες όπως ο Καναδάς, η Αυστραλία, η Βραζιλία, οι Φιλιππίνες κ.α.
Οι απαρχές της Ημέρας των Ευχαριστιών στην Αμερική εντοπίζονται στον Καναδά και τον εξερευνητή Μάρτιν Φρόμπισερ, ο οποίος το 1578 διοργάνωσε μια τυπική τελετή ευχαριστίας στην επαρχία Νιουφάουντλαντ και Λαμπραντόρ για την επιβίωσή του από ένα μακρύ ταξίδι. Αυτή θεωρείται από πολλούς ως η παλιότερη αναφορά Γιορτής Ευχαριστιών στη Βόρεια Αμερική, αν και ο εορτασμός του τέλους της περιόδου της σοδειάς και οι ευχαριστίες για την επιτυχημένη συγκομιδή αποτελούσαν μακραίωνη παράδοση ανάμεσα στις ινδιάνικες βορειοαμερικανικές φυλές. Οι Πουέμπλο, οι Τσερόκι, οι Κρικ και άλλες φυλές διοργάνωναν αγροτικά φεστιβάλ, τελετουργικούς χορούς κι άλλους εορτασμούς ευχαριστιών αιώνες πριν έρθουν οι Ευρωπαίοι στην ήπειρο.
Την ίδια περίοδο Γάλλοι άποικοι, που είχαν φτάσει στον Καναδά διασχίζοντας τον Ατλαντικό με επικεφαλής τον Σαμουέλ ντε Σαμπλέν, διοργάνωσαν επίσης μια γιορτή ευχαριστιών για την ασφαλή άφιξή τους στο Νέο Κόσμο. Στη γιορτή αυτή καθιέρωσαν να μοιράζονται το φαγητό τους με τους αυτόχθονες γείτονές τους.
Η πρώτη καταγραμμένη τελετή Ευχαριστιών έγινε στις 8 Σεπτεμβρίου 1565 στη σημερινή πόλη του Αγίου Αυγουστίνου της Φλόριντα. Εξακόσιοι Ισπανοί άποικοι υπό τον Πέδρο Μενέντεθ δε Αβιλές έφτασαν εκεί δημιουργώντας την μετέπειτα πόλη. Μόλις αφίχθησαν διοργάνωσαν μια Γιορτή Ευχαριστιών για την ασφαλή άφιξή τους στο Νέο Κόσμο. Η πόλη Ελ Πάσο του Τέξας ισχυρίζεται επίσης ότι ήταν η πρώτη από τις σημερινές πόλεις των ΗΠΑ που διοργανώθηκε Γιορτή Ευχαριστιών χωρίς ωστόσο να είναι αγροτική γιορτή. Συγκεκριμένα, στις 30 Απριλίου 1598 ο Ισπανός Δον Χουάν ντε Ονιάτε με την εξερευνητική του ομάδα οργάνωσε μια γιορτή Ευχαριστιών για να ξεκουράσει τους άντρες του.
Η γιορτή των Ευχαριστιών γενικά σχετίζεται με τις αγγλικές και ευρωπαϊκές γιορτές της σοδειάς, κατά τις οποίες διακοσμούσαν τις εκκλησίες με φύλλα καλαμποκιού, καλαμπόκια, καρπούς και άλλα αγροτικά προϊόντα. Την Κυριακή των Ευχαριστιών τραγουδούσαν αγροτικούς ύμνους και τραγούδια και ζωγράφιζαν σχετικά θέματα παίρνοντας ιστορίες από τη Βίβλο, που σχετίζονταν με την εβραϊκή αγροτική γιορτή Σακότ, γνωστή και ως Σκηνοπηγία ή εορτή της Συγκομιδής ή εορτή των Σκηνών. Η συγκεκριμένη εβραϊκή γιορτή «τελείται προς ευχαριστίαν για την συγκομιδή των καρπών και προς ανάμνηση της καθοδήγησης του Ισραήλ από τον Θεό στην Έρημο του Σινά, μετά την έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο και την διαμονή τους σε σκηνές».
Πηγή: www.janus.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου